Proces ewolucji kierunku

Inaczej ułożyły się losy ich polskich przyjaciół i kolegów w rzeczypospolitej obszarniczo- burżuazyjnej. Zastój budowlany i następujący, zwłaszcza po przewrocie majowym, zalew prądów kosmopolitycznych zacieśnia zakres działalności, wypacza zapoczątkowany uprzednio mocny i twórczy nurt nowoczesnych poszukiwań (program uprawnienia budowlane na komputer).

Proces ewolucji kierunku i wyraziście zarysowanych indywidualności podejmujących śmiałe, choć bezpłodne nieraz eksperymenty obserwować możemy w biografiach poszczególnych artystów i w rozwoju poglądów na zagadnienia urbanistyczno-architektoniczne. Nawet twórca o tak silnym temperamencie artystycznym, jak Adolf Szyszko- Bohusz, wznoszący w latach 1925-1926 w Krakowie zwarte i pomnikowe swe dzieło, gmach PKO - ugina się przecież pod naporem wszechwładnej mody występując u kresu dwudziestolecia ze zdawkowymi w swych formach projektami. Czesław Przybylski, najwybitniejsza bodaj osobowość doby dwudziestolecia, również przeżywa okres poszukiwań w konwencji konstruktywistycznej (program uprawnienia budowlane na ANDROID). Obok Teatru Polskiego i gmachu Ministerstwa Spraw Wojskowych, obok natchnionych szkiców Archiwum Państwowego lub łódzkiego ratusza późniejsze projekty Dworca Centralnego (przypominające powiększony do gigantycznej skali odbiornik radiowy) lub Muzeum Sztuk Stosowanych świadczą o błądzeniu wielkiego talentu. Podobnie na tle takich dzieł, jak Bank Rolny brzmią późniejsze realizacje Mariana Lalewicza (uprawnienia budowlane).

Analogiczne zjawiska spostrzegamy obserwując kolejne turnieje architektoniczne związane z czołowym założeniem śródmiejskim ówczesnej Warszawy - Osią Saską i placem Saskim. Konkurs w 1927 r. mimo ograniczoności postawionego zadania znamionują poważne aspiracje artystyczne autorów. Większość najwybitniejszych projektów dąży do osiągnięcia silnego wyrazu ideowo-emocjonalnego drogą rozwijania wartości historycznego założenia (program egzamin ustny).

Niefrasobliwy stosunek

Projekty Oskara Sosnowskiego, Edgara Norwertha, Pawła Wędziagolskiego pozostają po dziś dzień dokumentami żywotności realistycznego nurtu architektury polskiej. Konkursy czwartego dziesięciolecia (konkurs powszechny w r. 1935, konkurs na gmach Funduszu Kwaterunku Wojskowego) przynoszą wyraźną przewagę ilościową pracom modernistycznym, które w turnieju 1927 r. były raczej odosobnione (opinie o programie).

Niefrasobliwy stosunek do dziedzictwa znajduje wyraz w koncepcjach w poprzek placu Saskiego otwartych przestrzeni i ustawienia na samym placu wielkiego pudła-wieżowca, w pomysłach zlikwidowania gmachów Idźkowskiego i wzniesienia na ich miejscu konstruktywistycznej zabudowy w stylu Wytwórni Papierów Wartościowych, w projektach zestawienia historycznej zabudowy placu z budynkiem Funduszu Kwaterunku Wojskowego potraktowanym jako maszyna do mieszkania. W latach 1930-1939 ośrodek zainteresowań w zakresie kształtowania reprezentacyjnych założeń stolicy przenosi się na południe Warszawy, gdzie przewiduje się założenie systemu placów w oparciu o oś - wielką niezabudowaną aleję wybiegającą z placu Na Rozdrożu wzdłuż nie zrealizowanej trasy trzeciego (południowego) promienia Osi Stanisławowskiej i docierającą na Pole Mokotowskie do projektowanej wówczas nowej dominanty miasta - świątyni Opatrzności (segregator aktów prawnych). Koncepcja ta zdradzała całą słabość, uwstecznienie i postępującą izolację od narodu rządzącej grupy burżuazyjno-obszarniczej.

Objawem tej słabości była i sama myśl przesunięcia reprezentacyjnych założeń miasta na jego nie zabudowane tereny. Ułatwiało to realizację reprezentacyjnych zespołów dając zarazem oparcie o luksusowe dzielnice mieszkaniowo-willowe burżuazji w przeciwieństwie do historycznych założeń śródmiejskich, sąsiadujących z plebejską Starówką i Powiślem. Myśl o budowaniu wielkiego założenia osiowego w polu jako reprezentacyjnej nie zabudowanej alei, nic wyrasta z żadnych potrzeb życiowych miasta, ujawnia pasożytniczy i demagogiczny charakter całego przedsięwzięcia, żywo przypominający podobne zamierzenia włoskiego i niemieckiego faszyzmu (promocja 3 w 1).