Prześwit łukowy

Zestawienie tego projektu z wcześniejszą koncepcją Merliniego oraz zrealizowaną później przebudową lat 1837 ilustruje przemiany treści i formy pałacu oraz całego założenia w ciągu połowy stulecia (program uprawnienia budowlane na komputer). Konsekwentna hierarchiczność projektu Merliniego znajduje wyraz w spiętrzeniu centralnej bryły i wysunięciu do roli swoistego ewenementu skalowego akcentu wejściowego ujętego w kolosalny 3-kondygnacjowy porządek. W projekcie Idźkowskiego z r. 1829 przy dążności do utrzymania kompozycji piętrzącej się ku centrum środek jej zostaje potraktowany w sposób nowy. Powstaje prześwit łukowy łączący plac z ogrodem, a rytm pilastrów zajmuje z konieczności jedynie górną partię centralnej części budynku ustępując w swych wymiarach porządkom skrzydeł bocznych. W ten sposób już nie wejście do budynku, lecz przejście poza gmach do parku zostaje podniesione do roli głównego akcentu (program uprawnienia budowlane na ANDROID).

Jednakże koncepcja ta różni się jeszcze bardzo zasadniczo od wersji zrealizowanej w 8 lat później. O ile w projekcie z r. 1829 autor utrzymuje centralne spiętrzenie dążąc do zachowania uroczystej hierarchiczności zespołu, o tyle w wersji z r. 1837 daje kompozycję pozbawioną ześrodkowanej dominanty, w centrum zaś operującą neutralnym rytmicznym prześwitem (uprawnienia budowlane). O ile w projekcie z r. 1829 jako ujęcie prześwitu występuje potężny luk - forma unikalna i aktywnie ześrodkowująca ku sobie kompozycję - o tyle w wersji z r. 1837 autor używa wątku porządkowego będącego dalszym ciągiem szaty architektonicznej budynków bocznych i pozbawionego centralnego akcentu. O ile projekt sprzed powstania bogato dyferencjuje gabaryt pionowy budynków operując licznymi zwieńczeniami narastającymi ku środkowi, o tyle projekt zrealizowany osiąga efekty sylwetowe jedynie poprzez aktywną plastykę jednorodnego gabarytu całego zespołu (program egzamin ustny).

Rozbiórka centralnego korpusu

Wydaje się, że tę znamienną i jednoznaczną ewolucję można wytłumaczyć jako odzwierciedlenie przemian treści życiowej założenia saskiego, jako wyraz przejścia od idei władzy centralnej, od idei organizacji państwowej do potrzeb i nastrojów Warszawy popowstaniowej, do potrzeb miasta i szerokich kół jego mieszkańców. W przebudowie założenia saskiego z pierwszej połowy XIX wieku widzieć należy twórczy akt przeobrażenia uzasadniony nowymi potrzebami życia i dokonujący się na fundamencie trwałych wartości poprzedniego układu (opinie o programie).

Rozbiórka centralnego korpusu pałacu Saskiego i budowa kolumnady nadała całemu założeniu nową ważną jakość: stał się on otwarty, przejściowy na całej swej długości. Osiowość założenia saskiego znajduje odtąd wyraz nie w perspektywie frontalnie usytuowanej dominanty, lecz w powtarzającym się motywie propylei akcentujących centralną oś przejściową nigdzie nie zamkniętą fizycznie (symetryczne rzędy koszar mirowskich, dwa symetryczne gmachy ujmujące wejście na plac Saski od strony Krakowskiego Przedmieścia, wreszcie rozdwojony pałac Saski). Nowy gmach Idźkowskiego składając się faktycznie z dwu symetrycznych kompleksów utracił rolę ogniwa docelowego, bezwarunkowego ogniska założenia. Zaznacza on jednak i nadal punkt kulminacyjny kompozycji, w którym zasada propylei została ujęta najpełniej i najbardziej wyraziście (segregator aktów prawnych).

Staje się ona przewodnim motywem architektonicznym wyrażonym w kontraście zwartych masywów bocznych pałacu i delikatnej przejrzystości centralnej kolumnady. Gdyby Idźkowski rozebrał stary pałac Saski i w ogóle nie podjął budowy nowego, nie osiągnąłby tak ścisłej więzi architektonicznej ogrodu, placu i innych terenów założenia, jaka stała się udziałem nowej Osi Saskiej po wzniesieniu kolumnady ujętej w symetryczne masywy murów. Zmieniając wewnętrzny sens założenia saskiego Idźkowski włączył je organicznie do struktury miasta (promocja 3 w 1). Nowy zespół istniał już nie dla pałacu; jego oś przebiegając na przestrzał przez całą długość założenia wpadała na zachodzie w szosę poznańską, a na wschodzie wychodziła na dolinę Wisły wtapiając się za miastem w przestrzenie przyrody.