Istota hasła architektury narodowej

Kierunek pierwszych lat międzywojennych wiązał się z nadziejami wytworzenia w niepodległym państwie nowego ładu moralnego, opartego na ideałach swojszczyzny, i zbankrutował wraz z rozczarowaniem, które przyniosła nosicielom marzeń o odrodzeniu narodowym i społecznym realna rzeczywistość Polski międzywojennej. Nurt „zdrowego narodowego irracjonalizmu", „słowiańskiej tężyzny" z lat 1935—1939, nurt dążący do ciężkich, z gruba ciosanych obrazów był o tyle bezpośrednim wyrazem wstecznej tendencji ideologicznej, o tyle w swej „mocarstwowości" oderwany od realnego układu sił w społeczeństwie i w świecie, o tyle wreszcie przeciwstawny humanistycznym tradycjom architektury polskiej, że w tym wypadku nie trzeba szukać przyczyn jego fiaska w świadomym postulowaniu „narodowych" haseł. Tak więc we wszystkich wymienionych okresach załamanie się nurtu „architektury narodowej" było rezultatem jego fałszywego historyzmu i przeciwstawności wobec realnych tendencji życia (program uprawnienia budowlane na komputer).

Istota hasła architektury narodowej w formie, socjalistycznej w treści, proklamowanego w architekturze polskiej w r. 1949, różni się w sposób zasadniczy od omawianych wyżej nurtów. Szereg niepowodzeń w jego realizacji tłumaczy się błędnym jego pojmowaniem i komentowaniem, wkładaniem w hasło to treści właśnie bardzo podobnych do programu rzekomych jego prekursorów sprzed 50, 30 lub 15 lat (program uprawnienia budowlane na ANDROID).

Tymczasem hasło formy narodowej architektury socjalistycznej zostało obecnie postawione w zgoła innym sensie niż w ubiegłych okresach jego rozgłosu. Wówczas np., w pierwszych latach okresu międzywojennego, hasło to oznaczało ucieczkę od współczesnej rzeczywistości, od ubóstwa i powoli traconych złudzeń w sferę historii i falsyfikacji „stylów“ minionej przeszłości (uprawnienia budowlane).

Wyjaśnienie nowej istoty

Dziś oznacza ono odzwierciedlenie współczesnych zmagań, osiągnięć i trudności narodu na tle jego dziejowego dorobku i perspektyw socjalistycznego rozwoju (program egzamin ustny). Dawniej hasło architektury narodowej wysuwane było dla szowinistycznego przeciwstawienia się kulturze innych narodów, dla pogłębienia ograniczoności i zaściankowości naszej architektury; dziś oznacza ono wolę wniesienia swego indywidualnego wkładu do skarbnicy kultury ogólnoludzkiej. Wyjaśnienie nowej istoty hasła architektury narodowej w formie, socjalistycznej w treści wymaga więc przede wszystkim podkreślenia, że jest ono zwrócone nie ku przeszłości, lecz ku współczesnej rzeczywistości narodu.

Doceniając wagę studiów nad tradycją dla poszukiwań narodowej formy naszej socjalistycznej architektury trzeba więc przestrzec przed identyfikowaniem pojęć „formy narodowej" i „formy tradycyjnej" (opinie o programie). Takie utożsamienie prowadzi w konsekwencji do przedstawiania celu naszych poszukiwań jako kompromisowego „połączenia" wpływów socjalistycznej rzeczywistości z pewnymi odwiecznymi zasadami i duchem architektury narodowej wcielonymi w tradycjach historycznych. Znajduje w tym wyraz zjawisko napiętnowane w rezolucji II Krajowej Narady Architektów w r. 1953 jako „fałszywe poszukiwania formy narodowej w oderwaniu od treści życia narodu stającego się narodem socjalistycznym".

Tymczasem swoistość układu psychicznego narodu znajdująca wyraz w narodowej indywidualności architektury jest ściśle związana ze zmieniającymi się warunkami i treścią życia narodu:

„Niewątpliwie «charakter narodowy - pisze Stalin - nie jest czymś określonym raz na zawsze, lecz zmienia się wraz z warunkami życia; ponieważ jednak istnieje w każdej danej chwili, więc wyciska swoje piętno na obliczu narodu (segregator aktów prawnych).

„Bauer przeprowadza granicę nie do przebycia między «wyróżniającą cechą» narodu (charakter narodowy) a «warunkami» ich życia, odrywając jedno od drugiego. Ale czym jest charakter narodowy, jeśli nie odbiciem warunków życia, jeśli nie koncentratem wrażeń, otrzymanych od otaczającego środowiska (promocja 3 w 1).