Nowy system kryteriów

Arystokratyzm jako program dla literatury? Raczej świadomość, że bez wysiłku poświęcanego budowie hierarchii utoniemy niebawem w masie nic nie znaczącego śmiecia, która i tak podchodzi nam już do gardła. Więc nie tyle konstrukcja kapliczek dla wybranych, ile namysł nad kryteriami, które pozwoliłyby nam odróżnić to, co wartościowe, od plastikowej imitacji. Na razie robimy to instynktownie - bo przecież naprawdę to i owo podoba nam się, co innego zaś budzi odruch repulsji (program uprawnienia budowlane na komputer).

Rzecz w tym. iż kryteria takich wyborów nie są dziś całkiem jasne: można domniemywać, że przebłyskuje w nich raczej pamięć tradycyjnych wartościowań, choć trzeba nam przecie hierarchii nowych. Te hierarchie ukształtują się w nadchodzących latach tylko wtedy, gdy kultura wyłoni nowy system kryteriów (program uprawnienia budowlane na ANDROID). Nie powstanie on, jestem tego pewien, w drodze czysto mózgowych operacji. Kryteria objawiają się nam pod wpływem sytuacji zewnętrznej, rodzą się tam, gdzie nas coś boli czy uwiera, a uwierać nas. przypuszczam, niebawem zacznie nowy kryzys tożsamości, kryzys sensu istnienia, a może też kryzys słowa, zastępowanego coraz powszechniej przez cywilizację obrazkową. Literatura utrzyma się wówczas pod warunkiem, że będzie umiała zbudować swój świat-residuum, który nada nowy sens pewnym wartościom (uprawnienia budowlane).

uwolni nas od przymusów kultury instant, kultury natychmiastowych spełnień, który też - co istotne - przywróci inny, powolniejszy, bardziej solenny rytm życiu, myśleniu, osiąganiu kolejnych etapów świadomości. Wraz z utratą znaczenia politycznych czy ideologicznych podziałów i motywacji wydobędzie się wówczas na powierzchnię inny, bardziej elementarny system wartościujących podziałów: na mądrość i głupotę, wysiłek i łatwiznę, prostotę i prostactwo, komplikację i zamęt, oryginalność i epatowanie (program egzamin ustny).

Literatura

Literatura - na przekór ortodoksyjnym egalitarystom - nie tylko poddaje się w naturalny sposób hierarchizującym podziałom, ale także je, wśród swych wyznawców, tworzy. „Jedna literatura dla wszystkich” to ponury sen totalitarysty, a zarazem skryte marzenie machera od „produkcji książek”, który chciałby sprzedawać same bestsellery. Raczej więc: „pokaż mi, co czytasz, a powiem ci, kim jesteś”, to znaczy do jakiego społeczeństwa i jakiej w nim warstwy należysz, jakie są twoje problemy - psychiczne, intelektualne - jaki reprezentujesz poziom i aspiracje. A zatem wołanie o kryteria wartościowania literatury nie różni się zasadniczo od wołania o społeczeństwo posiadające wyraźną, opartą o przejrzyste kryteria wewnętrzną strukturę i tożsamość, społeczeństwo, które potrafi nadawać taką tożsamość należącym doń jednostkom (opinie o programie).

Wiara w odbudowę kryteriów jest więc jednocześnie inną wiarą - w odrodzenie czytelnika, faszerowanego na razie przez wydawców literacką tandetą, odrodzenie w nim wyższych aspiracji, potrzeby hierarchii i rozumnego wyboru (segregator aktów prawnych). Będziemy w ramach naszej „Sztuki opowieści” przyglądać się wydawanej w Polsce prozie, wybierając pozycje obliczone na coś więcej niż doraźny sukces. Będziemy szukać w niej punktów jednoczących, ocalających jej zbiorową tożsamość i zarazem umożliwiających dialog, wyłanianie się nowych kryteriów oceny i struktur wartości.

Poznałem go dawno, gdzieś z końcem lat sześćdziesiątych. Ale wcześniej wiedziałem o nim to i owo, w Krakowie o to nietrudno. Poprzedzała go legenda partyzanta, którą się otwarcie chlubił. Więc poznałem „prawdziwego partyzanta”, który był pisarzem. Istnieli wprawdzie inni pisarze f.r-partyzanci, choćby Jan Józef Szczepański czy Tadeusz Różewicz, ale w nich partyzanctwo dawno zniknęło, razem z wojną: teraz byli zwykłymi pisarzami cywilami, jak każdy. A Jan Lohmann był nadal partyzantem (promocja 3 w 1).