Relatywizm

Nie wiedząc, w którą stronę zmierza literatura, krytycy (wydawcy, publiczność, etc.) chcieliby wiedzieć przynajmniej, co w niej cenić. O ile mało dziś podsumowań mówiących o całokształcie twórczości współczesnej, podziałach na prądy czy „-izmy”, o tyle sporo pojawia się sądów wartościujących poszczególne zjawiska, sądów często sprzecznych. diametralnie różnych, a przecie apodyktycznych. Przyznaje się dziesiątki nagród literackich - i każdy werdykt jury niemal natychmiast podlega oprotestowaniu (program uprawnienia budowlane na komputer). Argumenty?

„Wierzcie mi, bom stary, wielem w życiu przeczytał i smak mam niezawodny!” - jeden krytyk. „Wierzcie nam. bośmy młodzi i najlepiej czujemy ducha nowej epoki!” odkrzykują inni. Czy jeszcze inaczej: „Nie wierzcie Iksowi: od lat klepie to samo, nie bacząc, jak czasy się zmieniają!” Albo na odwrót: „Nie wierzcie Igrekowi: zmienia poglądy co chwila, zależnie od tego, skąd wiatr zawieje!” W wartościowaniu przeważają w gruncie rzeczy argumenty ad personam, górując zdecydowanie nad ustalaniem racji obiektywnych (program uprawnienia budowlane na ANDROID).

O cóż jednak miałyby się wesprzeć obiektywne racje? Gdzież są wyraźne kryteria wartościowania? Cóż się z nimi stało w ciągu tych kilku ostatnich lat, w czasie których zmieniło się „wszystko”? Bez wątpienia nie może już być mowy o kryteriach opartych o estetyczną normę - wszelkiego rodzaju normatywizm zgasł w sztuce i literaturze grubo przed moim narodzeniem - jeśli nie liczyć osobliwej próby jego odbudowy w czasach socrealizmu (uprawnienia budowlane).

Na to miejsce pojawiło się ongiś kryterium nowości i oryginalności - drogie awangardzie, dziś jednak porzucone, zastąpione gustem do pastiszu czy stylizacji. Pochodne odeń zdaje się być kryterium zgodności z duchem czasu, zakładające, że każda epoka ma swoją dominującą estetykę i tematykę, której należy się posłuszeństwo. Ale ten typ relatywizmu prędko pożarty został przez relatywizm obszerniejszy, w którym mieściło się na raz wiele różnych estetyk i programów dopuszczalnych w jednej historycznej chwili (program egzamin ustny).

Duch czasu

„Duch czasu" począł więc bełkotać różnymi głosami, z których żaden nie jest lepszy od innych. Może więc o jakości literatury decydować ma jej gęstość semantyczna, nasycenie poważnymi treściami? I to nie: powieść dzisiejsza epatuje wprawdzie niekiedy uczonością, ale zaraz obsuwa się w zabawę, używając erudycyjnej materii niczym żetonów w grze. Może głębia analizy psychologicznej? Ale cóż ona warta w dobie „śmierci człowieka”, w czasach gdy postacie ludzkie maluje się grubymi pociągnięciami pędzla, podług komiksowej raczej niż literackiej estetyki? Na koniec to, co przez tyle lat podziwialiśmy: etyczny maksymalizm i obrona wartości niestety, i one spłowiały w momencie, gdy pisanie prawdy nie wymaga szczególnej odwagi (opinie o programie).

Literatura epoki wolności jawi się więc tworem dziwnym, bo jakby bezkostnym, nie wspartym o żadne wewnętrzne rusztowanie nadające jej aksjologiczną wyrazistość. Można tu jeszcze zaproponować kryterium sprawności warsztatowej, ale z nim właśnie największy kłopot: sprawnie piszących debiutantów jest w Polsce dzisiejszej bardzo wielu - o czym świadczyć mógł niedawny konkurs literacki „Tygodnika Powszechnego”. Rzecz w tym, że te sprawnie napisane teksty nie są konieczne: mogły powstać, ale nie musiały, a ich brak niczego by w krajobrazie kultury nie zmienił (segregator aktów prawnych). Gdybyż one jeszcze stanowiły pewną wyraźnie określoną (z punktu wadzenia poetyki czy tematyki) całość można by wtedy mówić o głosie pokolenia czy epoki, teksty wspierałyby się wzajem, budując do wewnątrz jakiś lokalny system kryteriów.

pozwalający łatwiej odróżnić to, co dobre, od tego, co niezdarne lub miałkie. Ale te teksty rozbiegają się na wszystkie strony i są – znów realizacją najrozmaitszych koncepcji literatury. Można spośród nich wybrać bez większych trudności grupę utworów najlepiej napisanych ale ta „lepszość” jest tradycyjna, jej kryteria są już znane, stworzone gdzie indziej i cokolwiek przykurzone (promocja 3 w 1).