Wielka praca

Przede wszystkim napisana została w formule, która stała się zmorą polskich książek ostatnich lat - wywiadu-rzeki. Skąd się ta formuła wzięła, jest jasne: z pośpiechu. Autorom pierwszych książek tak pisanych zależało na szybkim zrelacjonowaniu niedawnych zdarzeń (program uprawnienia budowlane na komputer).

Obecnie jednak naglącej potrzeby już nie ma, więc skłonność do wywiadów-rzek da się wytłumaczyć jedynie lenistwem. Zamiast pisać biografie (tak jak się to robi na Zachodzie) - które od autorów wymagają wielkiej pracy, dyscypliny, organizowania materiału, grzebania się w świadectwach przeszłości, porównywania wersji, oryginalności interpretacyjnej itd. - dziennikarze i politycy wolą oddawać się mówieniu do mikrofonu, a następnie zostawiają całą robotę sekretarkom. Po niewielkich retuszach stylistycznych książka jest gotowa. Podobnie powstał omawiany opasły tom (program uprawnienia budowlane na ANDROID).

W rezultacie mamy więc w owym tomie nie poddany dyscyplinie potok wypowiedzi o różnej randze i wartości: jedne są błyskotliwe, inne zabawne, inne wzruszające, inne takie sobie, jeszcze inne irytujące, banalne bądź niemądre, a także takie, których równie dobrze mogłoby nie być. Do tej ostatniej kategorii zaliczyłbym, na przykład, cały rozdział, w którym Tischner i Michnik rozmawiają o wolności; ów rozdział będący mieszaniną bałaganu z banałem powinien był już na etapie obróbki zostać potraktowany w całości redakcyjnymi nożyczkami. Zostawmy jednak formułę książki, a zajmijmy się jej zawartością myślową (uprawnienia budowlane).

Odnosi się wrażenie, iż tłem dla większości rozważań jest jedna podstawowa kwestia - zagrożenie nietolerancją i dyskryminacją, przy czym słowa te należy rozumieć maksymalnie szeroko. Myślę, że z obu bohaterów książki Adam Michnik jest tą stroną, która narzuca kryteria i wprowadza zasady dyskursu, a owe kryteria i zasady są właśnie takie Od samego początku - z nielicznymi wyjątkami, o których powiem na końcu - każdy problem, jaki się pojawia, ujęty bywa z punktu widzenia swoistego dualizmu (program egzamin ustny).

Ciągły proces

Także niemal każda osoba, fakt, teoria, grupa czy instytucja przedstawiane są albo jako sprzyjające wolności, pluralizmowi i tolerancji, albo jako potencjalnie lub realnie im zagrażające. Często mają one wyłącznie dwie strony: jedną dobrą, drugą złą. Tak jest w przypadku Kościoła, katolicyzmu, narodu, Polaków, „Solidarności”; każde z nich jest z jednej strony wspaniałe, a z drugiej - groźne czy wręcz nikczemne. Czasami ów dualizm ma charakter dialektyczny: grzesznik reprezentuje dobro (Jan Strzelecki należący do partii (opinie o programie).

Jaruzelski i Kiszczak jako współarchitekci Okrągłego Stołu), natomiast dobrzy stają po drugiej stronie, choćby tylko z powodu grzechu zaniechania (Chrzanowski za to, że nie odciął się od tego, co jego znajomi pisali o Michniku, biskupi, że nie wypowiedzieli się na temat polskiego antysemityzmu). Wywody Michnika to ciągły proces takiej właśnie klasyfikacji, a czytelnik trzymany jest w napięciu co do ostatecznego werdyktu, jaki będzie wydany na kolejną osobę, książkę czy grupę: czy znajdzie się ona po stronie otwartości, czy po stronie autokratyzmu i zamknięcia, ewentualnie - jaka jej część znajdzie się po jednej, a jaka po drugiej stronie (segregator aktów prawnych).

Michnik nie tylko myśli w kategoriach dualistycznych, ale sam stanowi żywą ilustrację dualizmu, dokonując od czasu do czasu spektakularnej wolty z jednej strony na drugą. Rozpoczęło się to książką Kościół, lewica, dialog. która symbolizowała rewolucję myślową w postawie środowiska opozycyjnego wychowanego w tradycji ateistycznego humanizmu, czytającego pismo „Argumenty” i widzącego w religii opium dla ludu. Od momentu publikacji tej książki nastało trwające kilkanaście lat zbliżenie polskiej inteligencji do Kościoła (promocja 3 w 1).