Radykalnie zniesiona granica

Co z powyższego wynika dla nas dzisiaj? Co najmniej kilka problemów. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat dynamicznie dokonujące się przewartościowania w sztuce doprowadziły do zasadniczej zmiany jej pozycji w kulturze. Przestawała zajmować tak eksponowaną jak dotąd pozycję. Demokratyzując się. traciła równocześnie rolę kodyfikatora i regulatora innych kulturowych procesów. U nas sztuczna instytucjonalizacja sztuki powodowała, iż pozostawała nadal na piedestale (program uprawnienia budowlane na komputer).

Odgrywała wciąż rolę. którą gdzie indziej wypełniały już inne dziedziny kultury. Sygnalizowane przewartościowania w sztuce zadecydowały, że zmienił się zasadniczo sposób uczestnictwa w niej. Radykalnie zniesiona granica między dziedziną działań artystycznych i obszarem tak zwanego życia oraz likwidacja dystynkcji między artystą a widzem doprowadziły do wykreowania nowej przestrzeni twórczości. Obowiązująca u nas instytucjonalizacja narzucała na wszystkie te modyfikacje swoistą obrzędowość i tym samym znacznie je krępowała czy wręcz likwidowała. Wszystko niemal zamknięte zostało w rezerwacie (program uprawnienia budowlane na ANDROID).

Wreszcie, jeśli na Zachodzie obraz sztuki określany jest w znacznym stopniu przez prawa rynku, to u nas nadal nie odgrywa on istotnej roli. Choć instytucje utraciły już swą wszechmoc, to jednak w myśleniu o sztuce nadal, choćby w postaci pamięci o zachowaniach rytualnych, są one obecne. Pamięci, podkreślmy, bo w coraz mniejszym stopniu określają one faktycznie ludzkie zachowania (uprawnienia budowlane).

Stan, w jakim się znajdujemy, poczucie niedowartościowania sztuki, bierze się między innymi stąd właśnie. Z myślenia, które nie odróżnia urojeń od realności. Stąd między innymi bierze swój początek przekonanie o znaczącej roli sztuki w destabilizowaniu komunistycznego państwa. Spór z urzędnikami systemu w tej perspektywie nobilitował. Zgodnie z zasadą pars pro toto walczyło się z systemem. Dziś sztuce zabrakło rytuałów, a więc także tego wszystkiego, co nacechowywało działalność twórczą i wtedy, gdy się w nich bezpośrednio nie uczestniczyło. Jeśli mówię „zabrakło rytuałów”, myślę o rytuałach zinstytucjonalizowanych. Tym samym nie ma przeciwnika, z którym nauczyliśmy się żyć i który, chcąc nie chcąc, przydawał sensu wielu dziedzinom naszej aktywności (program egzamin ustny).

Poczucie jednostkowej wolności

Poczucie jednostkowej wolności sprowadzało się wówczas do wykraczania poza ramy zamkniętego, bo skodyfikowanego systemu. Dokonywać się to zaś mogło rozmaicie. Przy zastosowaniu nowatorskich, ale też i tradycjonalnych środków wyrazu. Dla jednych mógł to być Kantor, dla innych Duda-Gracz. Pierwszy dlatego, że pozostawał w swych poszukiwaniach niezależny, nadto nieustannie je modyfikował, drugi - bo karykaturalnie prezentował świat, który według dyrektyw urzędniczych winien być raczej idealizowany (opinie o programie).

Czy jednak w obu wypadkach znaleźć może uzasadnienie konstatacja, iż dokonano otwarcia systemu? Odpowiem nie wprost, odwołując się do cytatu Mieczysława Porębskiego z jego Komentarzy do Kantora: „koło roku 1946 Kantor maluje (…) Kobietę w drzwiach, obraz, w którym zamykające domowe wnętrze drzwi nieco się uchylają ciemną szczeliną (segregator aktów prawnych). Opiera się o nie stojąca w przejściu kobieta. Jest tam jeszcze widoczny od góry stół. na nim lutnia, ewidentnie postkubistyczny cytat, gliniany ptaszek zabawnie nieoczekiwany. Jeszcze niedawno, w 1944, w zapiskach do »Odysa« Kantor zanotował: nie można pozwolić sobie na żadną furtkę, żadne boczne wyjście. Teraz możliwość takiego wyjścia znalazła się w samym środku obrazu.”

Dziś łatwo nam powiedzieć, ku czemu w wypadku Kantora ta turtka się otwierała. Szczelina w przestrzeni otwierała na świat, w którym istnieć mógłby „suwerenny gest artysty kreującego przestrzeń zdolną pomieścić świadectwo jego istnienia, istnienia artysty w czasach sztuce nieprzychylnych” - jak pisze Porębski (promocja 3 w 1). To obszar, w którym zawiera się „jego auto-biografia własna, prywatna, najprywatniejsza historia. Jedyna, jaka się liczy. Dla niego, dla nas. Bo w tej jego historii odnajdujemy przecież - a to właśnie jest znamieniem twórczego geniuszu - także i swoją.”