Sprecyzowanie roli

Na tym tle następuje sprecyzowanie roli przyszłej świątyni jako przeciwwagi obrazu codziennej rzeczywistości: „Lud nasz chce znaleźć w świątyni - konkluduje kardynał Kakowski - nie prymitywy, jakie ma w domu (podkreślenie moje - E. G.), ale wzory odwiecznego, wiekuistego piękna". Szereg wybitnych projektów konkursowych z koncepcją Bohdana Pniewskiego na czele obrażuje głęboki rozdźwięk aspiracji architektów i intencji ich zleceniodawców, obrazuje zarazem bezpłodność ogromnego wysiłku twórczego włożonego w zadanie oderwane od życia, a nawet życiu przeciwstawne, w zadanie pozbawione szans realności (program uprawnienia budowlane na komputer).

Zarówno bowiem koncepcje południowej dzielnicy reprezentacyjnej, jak i przebudowy i regulacji Osi Saskiej nic doczekały się w okresie dwudziestolecia żadnej, choćby najbardziej częściowej, realizacji. Były to projekty utopijne, bezsilne wobec rzeczywistości, której znamieniem był nic uporządkowany nigdy stan placu Saskiego, chaotyczna zabudowa spekulacyjna Pola Mokotowskiego i Skarpy (w rejonie Dynasów i Frascati), tłumienie wszelkiej szerszej myśli urbanistyczno-architektonicznej przez miejską przedsiębiorczość kapitalistyczną (program uprawnienia budowlane na ANDROID).

Aktywne zorganizowane

Czasopismo „Architektura i Budownictwo w artykule wstępnym zamieszczonym w nrze 1 z r. 1934 daje dosadny wyraz tej sytuacji operując wypowiedziami prasowymi szeregu znanych architektów:

„Gdybyśmy byli żyli od lat w warunkach normalnych… to dziś skarpa warszawska nie byłaby zabudowana, wybrzeże Wisły nic byłoby zatkane, nowy most kolejowy nic przecinałby rzeki na ukos, w ogóle Warszawa nie byłaby stekiem nielogiczności i niekonsekwencji architektonicznych (uprawnienia budowlane).

„Co moglibyśmy osiągnąć, gdyby w nasząsafandulską, drobnomieszczańskąatmosferę… gdyby w tę atmosferę zgniłego merkantylizmu zastrzyknąć choć kilka kropel… odżywczego eliksiru… Gdyby nareszcie… powziąć raz męską decyzję uznania tej dziedziny, cierpiącej na uwiąd starczy i strach przestrzeni, za rację państwową pierwszorzędnej wagi, a nie traktować jej jako rynek cygańskich targów zaściankowych spekulantów…" (program egzamin ustny).

„Tak. Gdyby, ach, gdyby!!! - czytamy dalej w artykule z ((Architektury i Budownictwa To miasta nasze i ich regiony nie pokrywałyby się «trądem zabudowań.. To przyroda naszego kraju byłaby aktywnie zorganizowaną dla potrzeb i dla postępu zamieszkującego ten kraj człowieka…

Żelazne, a niezłomne konsekwencje będące wynikiem przestarzałych gospodarczych i społecznych założeń - stoją temu na przeszkodzie. Dlatego wiemy, że podejmując się obrony szczytnych zadań Architektury, wstępujemy zapewne na straconą pozycję". Tak wyglądała, ograniczona zresztą klasowo, ocena sytuacji architektury w Polsce międzywojennej, ocena pełna beznadziejności i rozpaczy (opinie o programie). W tym samym mniej więcej czasie Tadeusz Tołwiński bilansuje wyniki stuletniej działalności urbanistyki burżuazyjnej poszukując źródeł jej upadku nie wewnątrz danej dyscypliny, lecz w jej podłożu społeczno-gospodarczym i ideowym:

„Jakież są wyniki pracy setek milionów ludzi i rządów najpotężniejszych mocarstw świata, dających w ciągu stulecia maksimum swego wysiłku - wysiłku prawdziwie gigantycznego, nie spotykanego w dziejach ludzkości. Pobudowanie setek i tysięcy miast w wielkościach od kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców do siedmio- czy ośmiomilionowych kolosów N. Yorku czy Londynu, reprezentujących niemal wszystkie najcięższe błędy budowy urbanistycznej… W tej ogólnej katastrofie, gdyż inaczej nazwać nie można powstania takich miast jak Łódź, Berlin, N. York, uderzającą jest rzeczą, że popełniano błędy kardynalne, nawet w sprawach stanowiących do pewnego stopnia specjalność wieku XIX (segregator aktów prawnych). Począwszy od zupełnie przypadkowo określanych sytuacji, a kończąc na najgorszych warunkach mieszkania i pracy osiągnięto wszystko, lecz w kierunku ujemnym i odwrotnym… Brakowało twórczej myśli… brakowało wielkich idei wytyczających cele i ujmujących w cugle te podświadomie niemal i ślepo działające siły gospodarcze, społeczne i techniczne. Brakowało ludzi genialnych, w tym wypadku już nie budowniczych miast, ale budowniczych ludzkości" (promocja 3 w 1).