Tendencje czasowe

Godne uwagi jest zastosowanie tego do serii doświadczeń wykonywanych w pewnym okresie czasu, gdzie sam czas można traktować jako czynnik, podobnie jak powyżej traktowano pola. Gdyby były np. trzy inne czynniki, można by przeprowadzić osiem doświadczeń: cztery w pierwszej połowie danego okresu czasu, w przypadkowej kolejności, pozostałe cztery - w drugiej połowie okresu (program uprawnienia budowlane na komputer).

Gdyby istniały jakiekolwiek tendencje czy zmiany warunków w czasie, to wpływ ich na skutki pierwotne będzie dzięki takiemu ugrupowaniu zmniejszony do minimum. Jeżeli współdziałanie drugiego rzędu, ABC, można uważać za pomijalne, to można ocenić średni skutek różnicy czasu między dwiema grupami po cztery obserwacje (program uprawnienia budowlane na ANDROID). Mówiąc ogólniej: gdy mamy pewną zmienną, która z konieczności zmienia się w znany sposób od jednej obserwacji do drugiej i co do której nie przypuszczamy, żeby wpływała na wyniki, ale wpływ taki jest jednak możliwy, w tedy bywa często pożądane zgrupowanie obserwacji o podobnych wartościach wprowadzenie przypadkowości w grupach i pomieszanie wzajem wpływu grup ze współdziałaniem wyższego rzędu. Innym wariantem jest wprowadzenie pełnej przypadkowości w odniesieniu do danej zmiennej - metoda postępowania umożliwiająca dokonanie oceny współdziałali, jakie v innym przypadku byłyby pomieszane, zmniejszająca jednakże dokładność wyników, jeśli ta zmienna ma w rzeczywistości istotne znaczenie (uprawnienia budowlane).

Kwadraty łacińskie

Inną postacią układu doświadczalnego, która zrodziła się w rolnictwie, lecz ma również inne zastosowania, jest kwadrat łaciński. Przypuśćmy na przykład, że mamy zbadać cztery operacje lub odmiany, z czterema powtórzeniami. Poniżej przedstawiony jest możliwy układ gruntu na którym każda odmiana zasadzona jest w każdym rzędzie i w każdej kolumnie pola. Istnieje oczywiście wielka liczba schematów spełniających to wymaganie (dokładnie 576), z których wybiera się metodą losową jeden dla każdego zastosowania. W ten sposób zapewnia się przypadkowość zmian żyzności w obu kierunkach (program egzamin ustny).

Kwadraty łacińskie można stosować w pewnych okolicznościach również w innych dziedzinach poza rolnictwem. Przypuśćmy np., że wypróbowuje się cztery różne sposoby zastosowania nowego lekarstwa, z czterema powtórzeniami (w normalnych warunkach byłoby to w tej dziedzinie doświadczenie zupełnie niewystarczające, lecz mogłoby stanowić część większego programu badań) (opinie o programie). Mamy cztery wytwórnie dostarczające danego środka i cztery szpitale, w których prowadzi się badania. W schemacie (1) poszczególne rzędy mogą tu odpowiadać wytwórniom, kolumny zaś - szpitalom. Wariantem alternatywnym byłoby wprowadzenie całkowicie niezależnej przypadkowości każdej z tych zmiennych (wytworni i szpitali), zamiast przyjętego powyżej zastrzeżenia, iż produkt każdej wytwórni ma być użyty w każdym ze szpitali chociaż tak skrajny, jak powyższy, jest zupełnie nieprawdopodobny. Mogłoby się wtedy okazać, że personel szpitala i ma uprzedzenie do sposobu stosowania A lub do wytwórni 1 (segregator aktów prawnych).

Ograniczenie, że każda wytwórnia ma być kojarzona ze wszystkimi szpitalami, eliminuje jeden typ schematu i zmniejsza możliwość pewnego typu tendencyjności. Prowadzi to do schematów rzędowych kwadratowych, które jednakże nadal mogą być typu który powoduje niepewność porównywania, powiedzmy A z D, gdyż A stosowane było głównie w jednym szpitalu, D zaś w innych (promocja 3 w 1). Celem ograniczeń właściwych kwadratowi łacińskiemu jest uniknięcie tej trudności. Warto rozważyć stosunek tej sytuacji do prostszego wyboru między nieograniczoną a ograniczoną przypadkowością, co omówiono w p. 4.10.