Młodzi kontestatorzy

W roku 1970 wydano w Bibliotece Więzi Wybór pism Dietricha Bonhoeffera - protestanckiego teologa, straconego w’III Rzeszy. Książka wskazała na głębsze od politycznych, ustrojowych czy narodowych racje, z jakich może i powinien wynikać sprzeciw wobec zła ideologii totalitarnej: na chrześcijaństwo (program uprawnienia budowlane na komputer).

W roku następnym ta sama oficyna publikuje Rodowody niepokornych Bohdana Cywińskiego, gdzie autor mówi o bliskości dziewiętnastowiecznych ideałów sprawiedliwości społecznej, myśli Abramowskiego, Krzywickiego, Struga - i pewnych nurtów polskiego katolicyzmu (program uprawnienia budowlane na ANDROID).

Dokonuje się wtedy nieoczekiwane zbliżenie rozbitego, boleśnie potłuczonego pokolenia marcowych kontestatorów i młodych ludzi z KIK-ów oraz szerzej - środowisk katolickich. Mówi Michnik: „To była [dla nas] fascynacja zupełnie nowym światem, który ma swoje sekrety, ma swoje wydeptane ścieżki, wspaniałe komnaty i trupiarnie, wielkie pytania i fundamentalne odpowiedzi" (uprawnienia budowlane).

Jeszcze do końca lat 60. formy aktywności religijnej jak „katechizacja, procesje, pielgrzymki” wydawały się osobom z tego środowiska czymś na kształt „tchórzliwych wykrętów, stosowanych po to, by nie zająć jednoznacznej postawy wobec dyktatury". I nagle to się odmieniło. Młodzi kontestatorzy, rewolucjoniści z ducha - sięgają po Ewangelię, po książki o modlitwie.

Wywołało to zdumienie wśród tych spośród dawnych „komandosów'", którzy znaleźli się na emigracji. Z kręgu pisma „Aneks" nadeszła wówczas taśma, na której nagrane były pytania i wyrażone obawy, że - opowiada Michnik - „my z pomarcowego osamotnienia i przygnębienia wybraliśmy Kościół jako pewną protezę". Później ukazał się numer „Aneksu”, w których ludzie z kraju i z emigracji zastanawiali się, co oznacza to zbliżenie „lewicy laickiej" do Kościoła i chrześcijaństwa (program egzamin ustny).

Taktyka oporu

Sposób, w jaki rzecz interpretuje ks. Tischner, zdaje się wskazywać nie tylko to, że dwaj uczestnicy dialogu wchodzili na miejsce spotkania z innych stron, lecz i to również, że trochę inne zjawiska mieli przy tym przed oczami. Mówi ks. Tischner: „Adam widzi PRL przez pryzmat wielkiej polityki i przez nią dochodzi do problemu wartości, do dekalogu. Ja szedłem w odwrotnym kierunku. W pewnym sensie odkrywałem złą twarz polityki wtedy, kiedy jako ksiądz widziałem degradację rodziny. Wszystko, o czym mówimy, odbijało się przecież w stosunku żony do męża, chłopaka do dziewczyny, rodziców do dzieci. To mnie wtedy absorbowało i przygnębiało. Nie w samej polityce, ale właśnie tu widziałem najpoważniejszy problem tamtej Polski" (opinie o programie).

Remedium na zło między ludźmi i zarazem zło w polityce widział ksiądz Tischner w katechezie, w pracy z parafianami. Praca taka trwała, bardzo trudno jednak powiedzieć, czy i w jakim stopniu dzięki niej nastąpiły zmiany w polityce, w kraju, zawalił się ustrój przemocy. Słuchając rozmowy zapisanej w książce Między Panem a Plebanem często ma się wrażenie, że każda z osób biorących w niej udział ogarniała jakąś część terenu działań i na niej czuła się pewnie - resztę widząc w ogólnych tylko zarysach (segregator aktów prawnych).

Michnik jest bardziej przewidujący i skuteczny tam, gdzie chodzi o taktykę oporu, znajomość przeciwnika, formy organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Ksiądz Tischner na zetknięcie z przeciwnikiem bywał nie przygotowany, co przyszło mu przeżyć boleśnie, gdy w stanie wojennym, z zaskoczenia, namówiono go, by złożył jednak jakiś podpis pod niewinnym skądinąd i zawierającym samą prawdę oświadczeniem, że będzie prowadził pracę duszpasterską. W tym samym czasie Michnik wysyła listy z więzienia: dlaczego „nie podpisywać”, dlaczego nie emigrować.

W roku 1977 ukazała się książka Michnika Kościół, lewica, dialog swego rodzaju kontynuacja linii Cywińskiego, próba połączenia w jedną siłę tradycji i racji moralnych chrześcijaństwa - z wyobraźnią społeczną niezależnej, nie-bolszewickiej lewicy (promocja 3 w 1).