Uczestnicy dyskusji

Uczestnicy dyskusji otrzymali także francuskie przekłady dwóch artykułów z numeru „Znaku” (lipiec 1994, nr 470) poświęconego kryzysowi kanonu kultury (Zygmunta Kubiaka Kilka uwag o kanonie naszej kultury oraz Stefana Wilkanowicza Naśladowanie Chrystusa jako kanon kultury). Zeszyt ten bowiem był przyczyną paryskiej debaty - wśród jego autorów i redaktorów zaostrzył potrzebę szerszego, europejskiego dialogu, wspólnego poszukiwania dróg wychodzenia z kryzysu (wedle pesymistów) czy rozwoju europejskiej kultury (wedle optymistów). A najpierw lepszego zorientowania się w dżungli problemów, zagrożeń i zadań. Aby nie walczyć z komunizmem (czy lepiej - z jego pozostałościami) w sposób uniemożliwiający jego przezwyciężenie, ani nie krytykować Zachodu w sposób uniemożliwiający jego zrozumienie. Pierwszy, bardzo ważny krok w tym kierunku został zrobiony dzięki wspomnianym polskim placówkom w Paryżu (program uprawnienia budowlane na komputer).

Paneliści podejmowali tematykę sympozjum w różny sposób, wielość wątków i ujęć mogła jednocześnie urzekać i zniechęcać. Ale stopniowo stawało się jasne, przynajmniej dla mnie. że istnieje jakaś podstawowa jedność w tej rozmaitości, że różne opinie i wrażliwości nie znoszą się. lecz dopełniają. Nie po raz pierwszy zresztą miałem takie przekonanie - im dłużej żyję, tym częściej spostrzegam, że tezy na pierwszy rzut oka sprzeczne w gruncie rzeczy okazują się komplementarne (program uprawnienia budowlane na ANDROID).

Byłoby bardzo trudno streścić wszystkie wypowiedzi - lepiej opublikować je w całości i mam nadzieję, że się to stanie w niedalekiej przyszłości. Spróbuję natomiast przedstawić dorobek tego spotkania w moim subiektywnym odczuciu - to znaczy określić to, co dla mnie jest jego trwałym wynikiem, co uzupełnia i przekształca moje myśli o kulturze naszego kontynentu. I ująć to w zwięzłej formie katalogu tez - czy raczej hipotez - i zadań (uprawnienia budowlane).

Poczucie przynależności

Kultura europejska posiada „tożsamość ekscentryczną” (Remi Brague). nie jest tworem ludów zamieszkujących ten kontynent, lecz czerpała swą tożsamość z zewnątrz - głównie z Jerozolimy i Aten (z „zewnętrznych” Aten, bo poczucie przynależności Greków do Europy rodzi się późno). Tu oczywiście pojawia się problem granic Europy, które przecież nigdy nie były stałe ani geograficznie, ani kulturowo. Dla jednych Europa rozciąga się od Atlantyku po Ural, dla innych od San Francisco do Władywostoku. Dla mnie od Uniwersytetu Harvarda na Zachodzie do… ? - nie ustaliłem sobie jeszcze wschodniej granicy (program egzamin ustny).

Kultura europejska jest otwarta, dynamiczna, wewnętrznie zróżnicowana, a miejscami wręcz sprzeczna. To daje jej energię, niepokój, nieustanne konflikty i potrzebę choćby prowizorycznych syntez. Jest więc polem doświadczalnym dla świata stającego się globalną wioską, terenem sprawdzania możliwości „pluralizmu ekumenicznego”, łączącego różnorodność ze wspólną bazą wartości (opinie o programie).

Europa nigdy nie była kontynentem zamkniętym, żyjącym własnym życiem. Podejmowała i wyprawy krzyżowe, i handlowe, a w pewnym okresie stała się „odkrywcą świata” (Rene Remond). Temu światu niosła swoją władzę, chrześcijaństwo i cywilizację, którą uważała za wyższą, albo i jedyną godną tego miana. Świadomie lub nieświadomie niszczyła inne kultury lub szczepiła im swoje wartości (segregator aktów prawnych).

Dziś, po załamaniu się epoki kolonialnej, Europa jakby zrozumiała swoje grzechy i wpada nieraz w przeciwieństwo dawnego kulturowego imperializmu - szerzy się „kulturalizm”, przekonanie, że wszystkie kultury są równowartościowe, zatem należy się powstrzymać od jakichkolwiek etycznych sądów. Prowadzi to do nieoczekiwanych problemów, czego wyrazem jest, na przykład, spór o noszenie zasłon przez muzułmańskie uczennice we francuskich szkołach. A może nawet należy uznać w Europie prawo do wielożeństwa i obrzezania dziewczynek? Na czym ma polegać konieczny dialog kultur? Co tu jest wartością względną, a co bezwzględną? Jakie prawa ma większość, a jakie mniejszość w danym kraju (promocja 3 w 1)?